مرد عنکبوتی در ایران که با عنکبوت ها سر و کار دارد

مرد عنکبوتی در ایران که با عنکبوت ها سر و کار دارد

متنی که می‌خوانید گفت‌وگوی روزنامه خراسان با «علیرضا زمانی» مردی است که کارش پیداکردن گونه‌های جدید و ناشناخته عنکبوت و رده‌بندی جانوری است و کتاب «راهنمای میدانی عنکبوت‌ها و عقرب‌های ایران» را هم نوشته است.

در دنیایی که «آراکنوفوبیا» یا «عنکبوت‌هراسی» یک فوبیای جهانی است، شناختن آدم‌هایی که با عنکبوت‌ها رفیق هستند و همیشه و همه‌جا به دنبال پیداکردن عنکبوت هستند، بامزه و جالب و البته عجیب است. «علیرضا زمانی» یکی از این آدم‌هاست. او یک دهه هفتادی است و می‌شود گفت از کودکی فالوئر عنکبوت‌ها بوده‌است و برای شناخت آن‌ها از باغچه خانه تا مکاتبه با جانورشناس‌های دانشگاهی پیش رفته‌است. او کارشناسی زیست‌شناسی گرایش علوم جانوری، کارشناسی ارشد بیوسیستماتیک جانوری را از دانشگاه تهران و دکتری تحقیقات و تنوع زیستی خود را از دانشگاه تورکو فنلاند گرفته‌است.

خودش می‌گوید تخصص اصلی‌اش رده‌بندی و جغرافیای زیستی عنکبوت‌هاست. به‌خصوص عنکبوت‌هایی که در خاورمیانه و آسیای مرکزی پراکنش دارند. این عنکبوت‌شناس ۳۰ ساله علاقه زیادی به کشف گونه‌های جدید و ناشناخته عنکبوتیان دارد. تابه‌حال حدود ۲۰۰ گونه جانوری عنکبوتیان را از کشورهای مختلف و البته ایران توصیف و نام‌گذاری‌ کرده‌ است و الان هم به عنوان محقق تنوع زیستی دانشگاه تورکو فنلاند مشغولِ پژوهش است. با او درباره ویژگی‌ عنکبوت‌ها و جذابیت‌های رشته عنکبوت‌شناسی گفت‌وگو کردیم.

یک عنکبوت ناشناخته مسیرم را تغییر داد

به احتمال زیاد اولین سوال شما هم این است که چرا عنکبوت‌شناسی؟ مگر عنکبوت چه ویژگی خاصی دارد؟ دکـــــتــــــر زمانی این‌طور پاسخ‌می‌دهد: «علاقه من به عنکبوت‎ها به دوره کودکی‌ برمی‌گردد؛ زمانی که ۶، ۷ سال داشتم و بیشتر وقتم را با پیداکردن و جمع‌آوری جانوران مختلف و موجودات زنده در باغچه حیاط و اطراف خانه‌مان می‌گذراندم. بین آن موجودات، عنکبوت‌ها برای من جذابیت بیشتری داشتند. به عنکبوت‌ها و رفتارشان نگاه‌می‌کردم، به ویژگی‌های ظاهری و تفاوت‌هایی که با هم دارند و همه آن‌ها را یادداشت‌می‌کردم. چند سال بعد اتفاقی، یک گونه عنکبوت را پیداکردم که زهرش از نظر پزشکی برای انسان خطرناک است. در اینترنت بین مقاله‌ها جست‎وجو کردم، با چند جانورشناس دانشگاهی مکاتبه‌کردم و فهمیدم این گونه از عنکبوت تابه‌حال گزارش نشده‌است. بعدها وقتی دبیرستان می‌رفتم به توصیه دبیر زیست‌شناسی‌ام، تصمیم‌گرفتم عنکبوت‌شناسی را به شکل حرفه‌ای مطالعه‌کنم. برای همین وارد رشته زیست‌شناسی شدم.

حالا چرا عنکبوت‌ها؟

آن‌ها یکی از بزرگ‌ترین گروه‌های زیستی از بین راسته‌های جانوری از نظر تعداد گونه‌ها و در ردیف ششم قرار می‌گیرند. بیش از ۵۱هزار گونه عنکبوت در دنیا شناسایی‌شده است و تخمین زده‌می‌شود که شاید بیش از ۱۲۰هزار گونه باشند چون هنوز گونه‌های زیادی مانده که باید شناسایی‌شوند. تنوع زیادی در رنگ، اندازه و نحوه زندگی در آن‌ها دیده‌می‌شود. برای مثال اندازه بدن کوچک‌ترین عنکبوت دنیا کمتر از ۴/۰میلی‌متر است که در کلمبیا زندگی‌می‌کند. بزرگ‌ترین عنکبوت دنیا در لائوس است که با احتساب پاهایش بیش از ۳۰سانتی‌متر است یا سنگین‌ترین آن‌ها از آمریکای جنوبی است که به ۱۷۰گرم هم شاید برسد. عنکبوت‌ها تاریخچه تکاملی قوی دارند و بیشتر فسیل‌هایشان از دوره کرتاسه به جلو است. همین‌طور بلندارتفاع‌زیست‌ترین جانور دنیاست که تقریبا دایم در ارتفاع بالا زندگی‌می‌کند.»

وای! ما از عنکبوت‌ها می‌ترسیم

این عنکبوت‌شناس دهه‌ هفتادی می‌گوید شغل عنکبوت‌شناسی برای مردم خیلی جالب است چون به‌طور معمول با کسی که کارش کشف گونه‌های عنکبوتیان باشد، ملاقات نمی‌کنند. برایشان جالب است که این شغل وجود دارد و به خاطر این‌که عنکبوت‌هراسی یکی از شایع‌ترین انواع جانورهراسی‌ها در دنیاست و بخش زیادی از مردم با آن درگیر هستند، برای خیلی‌ها قابل‌ درک نیست که یک فرد ممکن‌ است زندگی خودش را وقف مطالعه در این‌باره کند. او واکنش مردم را وقتی می‌فهمند او یک عنکبوت‌شناس است، این‌طور توصیف‌می‌کند: «بیشتر می‌ترسند، وقتی صحبتش پیش‌می‌آید و بیشترین واکنش وقتی شغلم را می‌فهمند، این است که وای! ما خیلی از عنکبوت‌ها می‌ترسیم. متاسفانه بیشتر واکنش‌ها بین انسان و عنکبوت از نوع ترس و انزجار است. در حالی که به طور کلی عنکبوت‌ها آسیبی برای انسان ندارند. از بین ۵۰هزار گونه عنکبوتی که تا الان شناسایی‌شده‌اند، زهر حدود ۳۰۰گونه می‌تواند برای انسان خطرناک باشد. حتی همین گونه‌ها ممکن‌است سال‌ها در اطراف منازل زندگی‌کنند و به انسان هیچ آسیبی نرسانند. حتی موردی گزارش‌شد که چند هزار عنکبوت از یک گونه خطرناک را از یک خانه جمع‌آوری‌کردند بدون این که هیچ نوع گزشی برای یکی از اعضای آن خانواده پیش آمده‌باشد.»

قیافه عنکبوت‌ را دوست‌ندارند پس می‌کشند!

بیشتر کسانی که از عنکبوت‌ها می‌ترسند و آن را می‌کشند ترسی از گزش یا آسیب ندارند بلکه صرفا می‌ترسند یا از عنکبوت‌ها خوش‌شان نمی‌آید چون عنکبوت هستند. این‌ها یک سری دلایل روان‎شناسی دارد؛ این که بیشتر عنکبوت‌ها رنگ قهوه‌ای یا تیره دارند بدن‌شان پشمالو و تعداد پاهایشان زیاد است. سریع رفتار می‌کنند، حرکت‌شان بعضا غیرقابل پیش‌بینی است و فرم پاهایشان زاویه‌دار است و انسان‌ها فرم انحنادار را ترجیح‌می‌دهند.» زمانی با این مقدمه درباره این که چرا مردم به محض دیدن عنکبوت حتی اگر کوچک باشد، آن را می‌کشند، می‌گوید:«عنکبوت‌ها اگر در خانه ما باشند صرفا دارند برای لانه خودشان تور می‌بافند، در همان تور زندگی می‌کنند و از آن خارج نمی‌شوند. حداقل عنکبوت‌هایی که تورساز هستند خارج از محیط تور نمی‌توانند شکارکنند در نتیجه برای ما مشکلی ایجادنمی‌کنند. برای همین بهتر است با آن‌ها مهربان‌تر رفتارکنیم. بد نیست بدانیم از کیسه تخم هر عنکبوت ممکن است چند دَه یا چند صد بچه‌عنکبوت بیرون‌بیاید اما تعداد خیلی کمی از آن‌ها شاید زیر ۱۰ تا به سن بلوغ برسند. در نتیجه کاش با آن‌ها مهربان‌تر باشیم.»

تنها موقعیت شغلی‌ام دانشگاه و مراکز تحقیقاتی‌ است

رشته کم بود که رفتی جانورشناسی؟ هیچ‌ رشته‌ای قبول نشده رفته جانورشناسی! دانشجویان و دانش‌آموخته‌های جانورشناسی از این جمله‌ها زیادمی‌شنوند. از زمانی درباره اهمیت این رشته می‌پرسم که می‌گوید :«رشته جانورشناسی به صورت کلی شاخه‌ای از زیست‌شناسی است که با مطالعه جانوران زنده و منقرض‌شده سروکار دارد. آناتومی، فیزیولوژی، ترکیب‌شناسی، ژنتیک، اکولوژی و تمام ویژگی‌هایی که به جانوران برمی‌گردد زیرمجموعه این رشته هستند و افراد ممکن است در یک حوزه به خصوص از جانورشناسی متمرکزشوند. به عنوان مثال رشته خودم رده‌بندی جانوری است که به آن «تاکسونومی» (آرایه‌شناسی) می‌‎گویند که با رده‌بندی موجودات زنده در ارتباط است. متاسفانه در ایران جانورشناسی هنوز به جایگاه خودش نرسیده‌است. این رشته ممارست، پشتکار و صبوری زیادی می‌خواهد. کسب درآمد در آن مشکل است چون برای پروژه‌های آن حداقل وقتی تعریف‌می‌شوند دیدگاه عملکردی نیست و همیشه یک سوال هست که خب چه ‌فایده‌ای دارد. به‌همین دلیل جانورشناسان و پژوهشگران به خاطر خود علم به سراغ این رشته می‌روند. برای مثال من تنها موقعیت شغلی که دارم مربوط به دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی است و به‌ همین دلیل، زیاد روی آن‌ها سرمایه‌گذاری‌نمی‌شود. اما جانورشناسی رشته مهمی است و با این که ذات علوم ‌پایه دارد ولی در موارد زیادی مانند تاکسونومی به اقتصاد، حل مسائل جنایی و کشاورزی کمک‌ کرده‌است و باعث‌شده پول‌های زیادی هدرنرود.»

روی بعضی گونه‌ها اسم ایرانی می‌گذاریم

«نام‌گذاری جانوران از یک سری قواعد پیروی می‌کند که این مجموعه قوانین در(International Code of Zoological Nomenclature) یا به اختصار ICZN ذکر شده‌است. در مورد انتخاب نام گونه‌ها تقریبا می‌شود گفت دست محققان در این زمینه باز است و می‌توانند هر اسمی که می‌خواهند روی گونه جدیدشان بگذارند. صرفا این اسم نباید جنبه توهین‌آمیز داشته‌باشد. من عنکبوت‌هایی را که شناسایی‌کردم به روش های مختلفی نام‌گذاری‌کردم؛ خیلی‌ها را به خاطر محلی که آن را در آن کشف‌کردم، یک جا به خاطر یک ویژگی ظاهری مشخص یا زیستگاه خاصی که داشته‌است، بعضی از عنکبوت‌ها را به اسم افرادی که به نوعی به جانورشناسی کمک‌کردند و حتی اسم هنرمندان. البته بعضی گونه‌ها را بر اساس اسامی ایرانی نام‌گذاری می‌کنیم که این ایده بعد از ما در کشورهای دیگر هم رایج‌شد و از آن استفاده‌کردند.»

عنکبوت‌های عجیب و غریب ایرانی

«مطالعات علمی من روی عنکبوت‌های ایران ۱۰ سال پیش شروع‌شد و ما طی یک دهه توانستیم تعداد گونه‌های شناخته‌شده را دوبرابر کنیم. حدس خود من این است باید تعداد عنکبوت‌های ایران بیش از ۲هزار گونه باشد؛ و هنوز به کمتر از نصف آن‌چه واقعا در طبیعت ایران وجود دارد، نرسیدیم. در مطالعاتمان حدود ۱۵۰ گونه را برای اولین‌بار به دنیای علم معرفی‌کردیم. می‌خواهم یک سری ویژگی جالب از عنکبوت‌های ایرانی را بگویم. برای مثال در ایران عنکبوتی داریم که غارزی ‌است و برای زندگی در غار وفق‌پذیری پیداکرده. به‌طور کلی فاقد چشم است، بدنش رنگدانه ندارد و پاهایش کشیده است. گونه‌ دیگری داریم که نمونه‌های آن را از ناحیه جزرومدی خلیج فارس و دریای عمان جمع‌آوری‌کردم. این گونه تمام دوره زندگی خودش را درون حفره‌های مرجان‌های شکسته می‌گذراند. وقتی آب بالا می‌آید دریچه حفره خودش را می بندد تا آب وارد نشود و یک حباب شکل‌بگیرد و وقتی جزر می‌شود از آن حباب بیرون می‌آید. عنکبوت‌هایی هم داشتیم که از نظر پراکنش جالب هستند. گونه‌ای در شرق ایران وجوددارد که بیش از ۴هزار کیلومتر با نزدیک‌ترین خویشاوند شناخته‌شده خود (در کنیا) فاصله دارد. عنکبوت‌هایی داریم که در کویر لوت زندگی‌می‌کنند و دمای زیستگاه‌شان بیش از ۸۰درجه سانتی‎گراد است. گونه‌ای داریم که با احتساب پاهایش علاوه بر بزرگ‌ترین عنکبوت ایران، در خاورمیانه هم بزرگ‌ترین است و در جنس ماده به حدود ۱۵سانتی‎متر می‌رسد. در کل تنوع خوبی از عنکبوت‌ها در ایران داریم و خیلی خیلی در این زمینه جای کار و مطالعه است.» این‌ها صحبت‌های زمانی درباره عنکبوت‌های ایران و ویژگی‌شان است.

عنکبوت‌ها محترم و دوست‌داشتنی هستند!

شاید اسم عنکبوت بیوه سیاه را شنیده‌باشید. عنکبوتی که زهر آن ۱۵ برابر مرگ‌بارتر از مارزنگی است و گونه‌هایی از آن در ایران هم گزارش شده‌است. این عنکبوت زمانی سلاحش را استفاده‌می‌کند که فکرکند واقعا در جایی گیرکرده و راه ‌فرار ندارد. از این عنکبوت‌شناس پرسیدیم این موجودات چه زمانی ترسناک می‌شوند و آیا در موقعیتی بوده‌است که واقعا از عنکبوت‌ها بترسد؟ پاسخ او این است :«به نظرم عنکبوت‌ها هیچ وقت ترسناک نمی‌شوند. ترس زمانی پیش‌می‌آید که از ناآگاهی بیاید. اگر ما یادبگیریم که چه این موجودات را دوست داشته‌باشیم چه دوست نداشته‌باشیم، موجوداتی هستند که در اطراف ما وجوددارند این ترس کمتر می‌شود. برای مثال تخمین زده‌می‌شود کمتر جایی در خشکی است که بیشتر از ۳متر با عنکبوت فاصله داشته‌باشید و آن‌ها همیشه در اطراف ما هستند. به جای این که از عنکبوت‌ها بترسیم، فرارکنیم یا بکشیم بهتراست یادبگیریم و بیشتر بدانیم. حداقل چیزی که تجربه من نشان‌داده، این است که اگر ما راجع به این موجودات و زندگی‌شان یادبگیریم و آن‌ها را بشناسیم خیلی سریع حس ترس و انزجارمان اگر به عشق و علاقه تبدیل‌نشود حداقل به شگفت‌زدگی منجر می‌شود. آن وقت می‌توانیم با مسالمت در کنارشان زندگی‌کنیم و از بودن‎شان کنار خودمان لذت ببریم و دیگر حس تنفر و انزجار را نداشته باشیم تا امروز در موقعیتی گیر نکردم که از آن ها بترسم چون موجودات بسیار دوست‌داشتنی و محترمی هستند.»